جمعه در فرهنگ اسلامیصرفنظر از آن‌چه به اشاره در قرآن یا به تفصیل و گاه جزءپردازی‌های اغراق‌آمیز در روایات ، در باره روز جمعه آمده است، [۲]
زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرایب الموجودات (تحریر فارسی)، ج۱، ص ۶۶ـ۶۷، چاپ نصراللّه سبوحی،) تهران (۱۳۶۱ ش.
[۳]
احمد شاملو، کتاب کوچه، ج ۱۱، ص ۲۵۷ـ۲۵۹، حرف ج، تهران ۱۳۸۱ ش.
مهم‌ترین مشخصه و در عین حال کارکرد این روز ، نقش آن در نظام تقسیم روزهای ماه به واحدهای هفت‌تایی ( هفته ) به عنوان روز پایانی یا تعطیل هفتگی بوده است.
فهرست مندرجات۲ - تفاوت جمعه با سبت یهودی ۳ - پدیداری جمعه در نظر محققان غربی ۴ - تعطیلی روز جمعه ۴.۱ - هدف تعطیلی ۴.۲ - تاریخچه تعطیلی ۴.۳ - عدم سخت‌گیری در تعطیلی ۵ - کسب و کار در روز جمعه ۶ - تعطیلی جمعه در کشورهای اسلامی ۷ - رابطه نماز جمعه و حکومت ۷.۱ - امکانات رسانه‌ای روز جمعه ۷.۲ - نمایش قدرت حکومت ۷.۳ - حضور حاکم در اجتماع ۷.۴ - رسیدگی به امور شرعی و عرفی ۷.۵ - امضای فرمان‌های رسمی ۸ - کارهای مردم در روز جمعه ۹ - قوانین حکومت‌ها در روز جمعه ۱۰ - لباس‌های روز جمعه ۱۱ - جمعه‌بازارها ۱۲ - برگزاری آیین‌ها در روز جمعه ۱۲.۱ - آیین برخی شیعیان سامرا ۱۲.۲ - آیین شیعیان کربلا ۱۲.۳ - مراسمات مذهبی ۱۲.۴ - سفره حضرت خضر ۱۲.۵ - جمعه جار ۱۲.۶ - جمعة الوداع ۱۲.۷ - زیارت‌گاه‌های جمعگی ۱۳ - جایگاه جمعه نزد صوفیان ۱۳.۱ - مجالس صوفیان ۱۳.۲ - حضور در اجتماع ۱۴ - رب روز جمعه ۱۵ - جایگاه جمعه در علوم غریبه ۱۶ - جایگاه جمعه در فرهنگ عوام ۱۶.۱ - باورهای مخالف با روایات ۱۶.۲ - هشدارهای عوام درباره جمعه ۱۶.۳ - گناه در شب جمعه ۱۶.۴ - خوش‌بینی‌های مردم ۱۶.۵ - عملیات بخت‌گشائی ۱۶.۶ - سفره حضرت رقیه ۱۶.۷ - تعبیرخواب ۱۶.۸ - نمونه‌های دیگر ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - نقش جمعه در مدینه صدر اسلاماز همان اوایل شکل‌گیری جامعه مسلمانان در مدینه ، علاوه بر جنبه‌های عبادی و کارکرد دینی ـ اجتماعی جمعه ، نقش‌ها و ظرفیت‌های غیردینی (سیاسی، رسانه‌ای و اقتصادی) نیز در شمار مشخصه‌های هویتی این روز در آمد. ۲ - تفاوت جمعه با سبت یهودیجمعه، برخلاف شنبه ( سبت / شَباط ) یهودیان ، هرگز تعطیل مطلق و روز خودداری از کار کردن یا روز استراحتِ کامل به پیروی از استراحت خداوند پس از فراغت از کار خلقت نبوده است، [۴]
دانشنامه اسلام، ذیل " a ـ "Djum.
چه این حقیقت را به منزله اصالت و ابداعی بودنِ مفهوم جمعه در فرهنگ اسلامی بدانیم، چه آن را حاصل تمایل پررنگ مسلمانان صدر اسلام به متمایز بودن یا دست کم احساس نیازِ هویت‌جویانه آنان به متمایز بودن از یهودیان و مسیحیان بینگاریم و چه حتی آن را ناشی از حزم و دوراندیشی بنیان‌گذاران سنّتِ اسلامی برای در امان ماندن از مایه‌های استهزای مفهوم یهودیِ «استراحت خداوند پس از شش روز آفرینش» [۵]
مردان فرخ، چهار باب از کتاب شکندگمانی ویچار: گزارش گمان شکنی، ج۱، ص ۲۱، چاپ صادق هدایت، تهران ۱۹۴۳.
تلقی کنیم.
۳ - پدیداری جمعه در نظر محققان غربیگویتین [۶]
دانشنامه اسلام، ذیل " a ـ "Djum.
و شاکد، دو محقق یهودی که هر دو ــ البته با تبیینی متفاوت جمعه مسلمانان را پدیداری دست دوم و اقتباسی از سنن پیش از اسلام دانسته‌اند، تفاوت‌های جمعه اسلامی را با سبت یهودی یا روزهای گردهمایی عرب جاهلی انکار نکرده‌اند، گو این‌که تبیین فرآیند اخذ و اقتباس جمعه از یوم هاکنستِ عبری (به معنی روز گردهمایی و روز بازار هفتگی) یا عروبتای آرامی از ریشه RB ـ (به معنی باهم آمیختن) و یا آدینه فارسی (اگر اصلاً از ریشه y a به معنی آمدن باشد)، بسیار دشوار است.
۴ - تعطیلی روز جمعه۴.۱ - هدف تعطیلیتعطیلی جمعه در اسلام ، در اصل به منظور فراهم ساختن فرصتی برای برگزاری شعائر عبادی (نماز جمعه و اجزای تابع آن) بود که هویت دینی اجتماع نوپای مسلمانان را به واسطه ساز و کار تکرار، تحکیم و تثبیت می‌کرد و به تبعِ آن بود که این تعطیلی به مجموعه‌ای از رفتارهای رایج در همه فرصت‌های گردهمایی تسری یافت: رفتارهای جشنی، تفریحی، بازسازی و بازیابی که این‌ها نیز به نوبه خود، مجدداً به تقویت مفهوم اجتماع اسلامی مساعدت می‌کردند. ازاین‌رو، تعطیلیِ جمعه، تعطیلی فعالیت‌های رسمیِ روزمره و به‌ویژه فعالیت‌های کاری بود تا مردم برای عبادت جمعه که به نسبت وقت زیادی می‌گرفت، فرصت داشته باشند وگرنه، حرکت و پویایی جامعه مسلمانان در روزهای جمعه، کمتر از روزهای دیگر هفته نبوده است. ۴.۲ - تاریخچه تعطیلیتعطیلی رسمی روز جمعه، تقریباً از صدر اسلام برقرار بود ولی علاوه بر مهدی عباسی (حک :۱۵۸ـ۱۶۹) که پنج‌شنبه را هم روز استراحت دیوانیان اعلام کرد [۷]
محمد بن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتاب، ج۱، ص ۱۲۵، چاپ عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
و این قانون در زمان معتصم (حک: ۲۱۸ـ ۲۲۷) لغو شد، [۸]
محمد بن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتاب، ج۱، ص ۱۲۵، چاپ عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
در زمان معتضد عباسی (حک: ۲۷۹ـ۲۸۹) روز سه‌شنبه هم تعطیل اعلام شد چرا که به زعم وی، تعطیلی جمعه‌ها بیشتر صرف عبادت می‌شد و برای استراحت و تفریح کفایت نمی‌کرد.
به دستور او به عوضِ تعطیلی امور رسمی در سه‌شنبه‌ها، در روزهای جمعه باید یک نفر برای رسیدگی به مظالم عامه و یکی هم برای رسیدگی به مظالم خاصه به مجلس می‌نشست. [۹]
هلال بن محسن صابی، الوزراء، ج۱، ص ۲۷، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، قاهره ۱۹۵۸.
[۱۰]
میخائیل عواد، «العطلة الاسبوعیة فی الدولة العباسیة»، ج۱، ص ۵۳ -۵۴، مجلة المجمع العلمی العربی، ج ۱۸، ش ۱ و ۲ (ذیحجه ۱۳۶۱ و محرّم ۱۳۶۲).
۴.۳ - عدم سخت‌گیری در تعطیلیعمومیت تعطیلی جمعه که شامل فرقه‌های منشعب از اسلام مثل یزیدیه [۱۱]
عبدالرزاق حسنی، «الاعیاد الدینیة لدی الطائفة الیزیدیة»، ج۱، ص۲۰، همان، سال ۴، ش ۷ (۱۹۷۳).
یا گاه غیرمسلمانان، مثل زردشتیان [۱۲]
گاسپار دروویل، سفر در ایران، ج۱، ص ۳۳۱، ترجمه منوچهر اعتماد مقدّم، تهران ۱۳۶۷ ش.
هم می‌شد، هرگز با سخت‌گیری‌هایی از نوع آن‌چه در فرهنگ یهود رواج داشت قابل مقایسه نبوده است چنان‌که علاوه بر مواردی از نقض تعطیلی جمعه و جابه‌جایی آن با روزهای دیگر هفته در نزد برخی فرق مخالف با خلافت سنّی (مثلاً تعطیلی دوشنبه به جای جمعه نزد قرمطیان [۱۳]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۱۰، ص ۲۶.
)، در اواخر دوره عباسی نیز ظاهراً بر اثر نفوذ یهود ، مسلمانان شنبه‌ها بازارها را تعطیل می‌کردند و روز را به تفریح می‌گذراندند و در عوض، جمعه‌ها دکان‌های خود را دایر می‌داشتند، [۱۴]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج ۱۷، ص ۲۳ـ ۲۴، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۱۵]
حبیب زیات، «ایام السبوت بدمشق فی عهدالعباسیین»، ج۱، ص ۴۱ـ۴۶، المشرق، سال ۳۶ (اذار ۱۹۳۸).
هر چند، ابوشجاع روذراوری وزیر (متوفی ۴۸۸) به ابن خرقی محتسب دستور داد، کسانی ــ از جمله بزازان را که در این کار به یهود تشبه جسته بودند تنبیه کند. [۱۶]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج ۱۷، ص ۲۳ـ ۲۴، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۱۷]
میخائیل عواد، «العطلة الاسبوعیة فی الدولة العباسیة»، ج۱، ص ۵۸، مجلة المجمع العلمی العربی، ج ۱۸، ش ۱ و ۲ (ذیحجه ۱۳۶۱ و محرّم ۱۳۶۲).
۵ - کسب و کار در روز جمعهصرفنظر از این موارد، معمول آن بود که بازارها و مراکز خرید و فروش را جمعه‌ها، پس از برگزاری نماز جمعه ، دایر کنند تا مردم خریدهای هفتگی خود را انجام دهند (ادامه مقاله)، چنان‌که قصابان معمولاً حیوانات را در این روز ذبح و برای فروش آماده می‌کردند [۱۸]
عمرو بن بحر جاحظ، البخلاء، ج۱، ص ۱۱۱، چاپ طه حاجری، قاهره) ۱۹۷۱ (.
[۱۹]
عمرو بن بحر جاحظ، البخلاء، ج۱، ص ۱۲۲، چاپ طه حاجری، قاهره) ۱۹۷۱ (.
و زنان، جمعه‌ها را به پختن نان مورد نیاز در دیگر ایام هفته صرف می‌کردند. [۲۰]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج ۱، ص۲۹۰، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
به‌طور کلی، جمعه‌ها به‌سبب آن که معمولاً برای طبقه مزدبگیر، روز دریافت اجرت و برای علمای دین و پرهیزگاران روز عبادت بود و نیز برای کودکان ، روز تعطیلی مکتب‌خانه‌ها ، سخت مورد توجه بود (برای نمونه‌هایی از ذکر محبوبیت جمعه و تعطیلی آن نزد مردم و به‌ویژه کودکان و کراهت از شنبه که به معنی پایان فرصت هفتگی استراحت و تفریح بود به این منابع رجوع کنید [۲۱]
علی بن محمد ابوحیان توحیدی و احمد بن علی مسکویه، الهوامل و الشوامل، ج۱، ص۸۰، چاپ احمد امین و احمد صقر، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
[۲۲]
هلال بن محسن صابی، الوزراء، ج۱، ص ۲۷، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، قاهره ۱۹۵۸.
[۲۳]
احمد بن محمد مقّری، نفح‌الطیب، ج ۳، ص ۱۰۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۲۴]
محمدرفیع واعظ قزوینی، دیوان، ج۱، ص ۳۵، چاپ حسن سادات ناصری،) تهران (۱۳۵۹ ش.
[۲۵]
محمدعلی صائب، دیوان، ج ۲، ص ۱۳، چاپ محمد قهرمان، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۷۰ ش.
[۲۶]
محمدعلی صائب، دیوان، ج ۵، ص ۲۶۲۲، چاپ محمد قهرمان، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۷۰ ش.
[۲۷]
محمدعلی صائب، دیوان، ج ۶، ص ۳۲۴۵، چاپ محمد قهرمان، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۷۰ ش.
برای نمونه‌ای از گردهمایی علمی علما در شب‌های جمعه به این منابع رجوع کنید [۲۸]
ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص ۴۴۲، چاپ نزار رضا، بیروت ۱۹۶۵.
).
اما اگر گزارش‌هایی که بر اساس آن‌ها، در مواردی مردم جمعه را گم کرده بودند (در باره مردم منصوره و بحرین به این منبع رجوع کنید [۲۹]
عمرو بن بحر جاحظ، رسائل الجاحظ، ج۱، ص ۱۲۹، چاپ حسن سندوبی،) قاهره (۱۳۵۲/۱۹۳۳.
در باره مردم عثمانی به این منبع رجوع کنید [۳۰]
آنتونی شرلی و ربرت شرلی، سفرنامه برادران شرلی، ج۱، ص ۲۳، ترجمه آوانس، چاپ علی دهباشی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۳۱]
آنتونی شرلی و ربرت شرلی، سفرنامه برادران شرلی، ج۱، ص ۵۱، ترجمه آوانس، چاپ علی دهباشی، تهران ۱۳۶۲ ش.
) پذیرفتنی باشد، باید آن‌ها را محدود به همین موارد استثنایی در مناطق دورافتاده دانست. [۳۲]
آنتونی شرلی و ربرت شرلی، ج۱، ص ۲۳، پانویس ۴، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه آوانس، چاپ علی دهباشی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۶ - تعطیلی جمعه در کشورهای اسلامیهنوز در بسیاری از کشورهای اسلامی ، جمعه روز تعطیل هفتگی است (برای فهرستی از کشورهای عضو کنفرانس اسلامی که جمعه را روز تعطیل رسمی خود اعلام کردند د. ا. د. ترک، ج ۱۵، ص ۱۳۲، جدول مراجعه کنید). در برخی کشورها چون عربستان و ایران بر حفظ هویت جمعه تأکید بیشتری صورت می‌گیرد ولی در برخی کشورهای اسلامی که در آن‌ها یک‌شنبه رسماً تعطیل است، روز جمعه به صورت نیمه تعطیل و بیشتر یک تعطیلیِ دینی تلقی می‌شود. [۳۳]
دانشنامه اسلام، ذیل " a ـ "D.
دولت غیر دینی ترکیه نیز از ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵، رسماً تعطیلی هفتگی جمعه را لغو کرده و آن را به یک‌شنبه انتقال داده است. ۷ - رابطه نماز جمعه و حکومت۷.۱ - امکانات رسانه‌ای روز جمعهنماز جمعه ــ مهم‌ترین فعالیت عبادی روز جمعه به‌ویژه به‌سبب خطبه‌هایش ، برای حاکمان مسلمان ، فرصتی مناسب فراهم می‌ساخت تا ضمن برقراری ارتباط با مردم، از امکانات رسانه‌ای این روز نیز به خوبی استفاده کنند. اعلام تغییر خلیفه ، سلطان یا حاکمان رده‌های پایین‌تر، ولایت‌عهدی ، اخذ بیعت از مردم، اعلام براندازی ، شورش یا استقلال و خودمختاری ، عزل و نصب کارگزاران ارشد، اعلام فرمان‌های حکومتی، ضرب سکه جدید، لعن مخالفان، معرفی مدرّسان جدید مدرسه‌های بزرگ و... معمولاً قبل یا بعد از ادای نماز جمعه یا در ضمن ایراد خطبه این نماز انجام می‌گرفت. [۳۴]
طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۱۰، ص ۵۳ـ۵۴.
[۳۵]
ابن صاحب الصلاة، المنّ بالامامة: تاریخ بلاد المغرب و الاندلس فی عهد الموحدین، ج۱، ص ۲۱۷، چاپ عبدالهادی تازی، بیروت ۱۹۸۷.
[۳۷]
ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج ۲، ص ۱۱۷.
۷.۲ - نمایش قدرت حکومتنماز جمعه هم‌چون نمازهای عید ، برای نمایش قدرت و شکوه حکومت ، فرصتی غیرقابل چشم‌پوشی تلقی می‌شد. ۷.۳ - حضور حاکم در اجتماعحضور خلیفه یا سلطان برای ملاقات عمومی با مردم و شنیدن تظلم آنان در نماز جمعه ــ هم‌چون سلام یا بارعام‌های جمعه مخصوصاً از این حیث که علاوه بر اتباع خود او، شماری از بیگانگان و نمایندگان دولت‌های دیگر نیز از نزدیک از زنده و به سلامت بودن وی اطمینان می‌یافتند، حائز اهمیت بود و به شایعاتی که می‌توانستند دردسرساز شوند، خاتمه می‌داد [۳۸]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج ۱، ص ۳۳۸ـ۳۳۹، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۳۹]
دانشنامه اسلام، ذیل "Maeasim ۴
[۴۰]
ابوالفضل بن مبارک علامی، اکبرنامه، ج ۱، ص ۳۵۸، چاپ آغا احمدعلی، کلکته ۱۸۷۷ـ۱۸۸۶.
۷.۴ - رسیدگی به امور شرعی و عرفیگاه با تلفیق موقعیت زمانی جمعه با موقعیت مکانی مساجد جامع در شهرهای بزرگ، برای رسیدگی تقریباً مستقیم به مسائل شرعی و مشکلات مردم فرصتی تدارک می‌شد. مثلاً عالِم مُفتی یا قاضی شهر، جمعه‌ها در مسجد می‌نشست و مردم در مسائل مختلف از او استفتا می‌کردند. [۴۱]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج ۱، ص ۳۶، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
در سرزمین‌های عثمانی، در این روز دیوانی به نام دیوانِ جمعه / جمعه دیوانی / حضور مرافعه‌سی به ریاست وزیر اعظم ، هم به امور شرعی و هم به مسائل عرفی مردم رسیدگی می‌کرد. وزیر اعظم، تظلم مردم را بی‌واسطه می‌شنید و امور را بر حَسَبِ مراتب به قاضی عسکر یا کارگزاران دیگر چون عسس‌باشی ، سوباشی و چاووش‌باشی که در دیوان جمعه عضو بودند ارجاع می‌داد. ۷.۵ - امضای فرمان‌های رسمیظاهراً فرمان‌ها و اسناد رسمی را نیز در روزهای جمعه مُهر می‌کردند [۴۲]
دانشنامه اسلام، ذیل "Khatam, Khatim".
از پرداخت مبالغی با عنوانِ جمعگی در روزهای جمعه به فقرای شهر در عصر سلطان سکندر لودی (حک: ۸۹۴ـ۹۲۳) در هند نیز گزارش‌هایی در دست است. [۴۳]
محمد قاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی)، ج ۱، ص ۱۸۶،) لکهنو (: مطبع منشی نولکشور،) بی تا (.
۸ - کارهای مردم در روز جمعهپس از ادای نماز جمعه و انجام متعلقات آن (هم‌چون دعاها و شعارهای سیاسی و لعن مخالفان حکومت و...)، فرصت باقی مانده از روز جمعه، معمولاً صرف برخی رفتارهای جشنی می‌شد چرا که مسلمانان بنا بر سنّت ــ بی‌آن‌‌که در قرآن تصریحی بدان شده باشد جمعه را عید می‌دانسته‌اند و علاوه بر رعایت مستحباتِ توصیه شده برای این روز، برای شب یا روز جمعه، خوراک ویژه تدارک می‌دیدند، [۴۴]
نینا جمیل، الطعام فی الثقافة العربیة، ج۱، ص۱۰۰، لندن ۱۹۹۴.
[۴۵]
جعفر شهری باف، طهران قدیم، ج ۲، ص ۲۴۱، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۴۶]
عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، ج ۱، ص ۲۸۸، بیروت: دارالجیل،) بی تا (.
جشن‌های عروسی یا بخش‌هایی از آن را در این روز برپا می‌داشتند، [۴۷]
مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج ۲، ص ۵۵، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
[۴۸]
زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرایب الموجودات (تحریر فارسی)، ج۱، ص ۶۸ـ۶۹، چاپ نصراللّه سبوحی،) تهران (۱۳۶۱ ش.
[۴۹]
لحد خاطر، العادات و التقالید اللبنانیة، ج ۱، ص ۲۷۹، بیروت ۲۰۰۲.
گاه نوزادان متولد این روز را تبرکاً عید یا جمعه می‌نامیدند، [۵۰]
لحد خاطر، العادات و التقالید اللبنانیة، ج ۱، ص ۳۲۷، بیروت ۲۰۰۲.
در مساجد یا مکان‌های تجمع دیگر هم‌چون قهوه‌خانه‌ها به قصه‌گویی و شعرخوانی، [۵۱]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج ۱۱، ص ۱۳۱، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
ترانه‌خوانی، استماع موسیقی ، رقص و پای‌کوبی می‌پرداختند [۵۲]
ابوالفرج اصفهانی، ج ۸، ص ۳۲۱.
[۵۳]
سلمان هادی طعمه، کربلا فی الذاکره، ج۱، ص ۱۹۶، بغداد ۱۹۸۸.
جشن ختنه کودکان را با ساز و آواز و راهپیمایی در خیابان‌ها می‌گرفتند چنان‌که گاه سر و صدای آنان مانع استماع صدای خطیب جمعه می‌گردید، [۵۴]
عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، ج ۱، ص ۶۴۸، بیروت: دارالجیل،) بی تا (.
برای سیر و سیاحت به تفرج‌گاه‌ها یا میدان‌های شهر می‌رفتند و مسابقات ورزشی از جمله تیراندازی ، دو ، اسب‌دوانی ، چوگان‌بازی برگزار می‌کردند یا در زورخانه‌ها برای تماشای ورزش‌های پهلوانی جمع می‌شدند یا در کوی و برزن جنگ خروس به راه می‌انداختند، [۵۵]
عمرو بن بحر جاحظ، البخلاء، ج۱، ص ۲۴ـ ۲۵، چاپ طه حاجری، قاهره) ۱۹۷۱ (.
[۵۶]
عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، ج ۲، ص ۷، بیروت: دارالجیل،) بی تا (.
[۵۷]
جووانی فرانچسکو جملی کارری، سفرنامه کارری، ج۱، ص ۲۶، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ،) تبریز (۱۳۴۸ ش.
[۵۸]
گارسیا د سیلوا ای فیگروا، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروآ سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ج۱، ص ۱۵۸، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۵۹]
ویلیام فرانکلین، مشاهدات سفر از بن گال به ایران در سالهای ۱۷۸۷ـ ۱۷۸۶ میلادی، ج۱، ص ۲۲، ترجمه محسن جاویدان، تهران ۱۳۵۸ ش.
به زیارت مکان‌های مقدّس یا فاتحه اهل قبور یا ملاقاتِ زندانیان می‌رفتند، [۶۰]
عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، ج ۲، ص ۷۸، بیروت: دارالجیل،) بی تا (.
فقیران و یتیمان را می‌نواختند. [۶۱]
احمد بن عبداللّه ابونعیم، کتاب ذکر اخبار اصبهان، ج۱، ص ۲۹۰، چاپ سون ددرینگ، لیدن ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ افست تهران) بی تا (.
[۶۲]
محمدابراهیم باستانی پاریزی، ج۱، ص ۳۰۷، پانویس ۳، شمعی در طوفان، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۶۳]
دانشنامه اسلام، ذیل "Masdjid VII".
۹ - قوانین حکومت‌ها در روز جمعهدر برخی موارد برای برقراری بهتر نظم در شهرها در روز جمعه، مقررات ویژه اعلام می‌گردید؛ مثلاً در برخی شهرها و قلعه‌ها، دروازه شهر را تا هنگام عصر نمی‌گشودند، [۶۴]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۸، ص ۲۰۹.
از ورود گله‌های اسب به داخل شهر ممانعت می‌کردند [۶۵]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۱۳، ص ۶۴، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
و سر و صدا و طبل‌کوبی و جشن در این روز را ممنوع می‌ساختند. [۶۶]
عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، ج ۱، ص ۶۴۸، بیروت: دارالجیل،) بی تا (.
۱۰ - لباس‌های روز جمعهبا آن که برای روز جمعه در تمدن اسلامی ، لباس ویژه‌ای توصیه نشده بود، برخی مثلاً خلفای عباسی در این روز، هم‌چون اعیاد دیگر، جامه‌های سیاه رنگ در بر می‌کردند [۶۷]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۶، ص ۸، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
یا بعضی از صحابه ، عمامه سیاه بر سر می‌نهادند. [۶۸]
ابن حجر عسقلانی، ج ۴، ص۷۰، ش ۴۶۴۴، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۱ - جمعهبازارهامعمولاً در شهرهایی که در آن‌ها نماز جمعه برگزار می‌گردید چنان‌که اشاره شد، جمعه بازاری نیز برپا می‌شد که غالباً بیش از روزْ بازارهای دیگر ایام هفته مورد استقبال قرار می‌گرفت زیرا روستاییان و ساکنان اطراف شهرها، در این روز، هم به عبادتشان می‌رسیدند و هم خریدهای هفتگی خود را انجام می‌دادند از همین‌رو، بنا کردن اسواق در کنار مساجد جمعه یک تدبیر تجاری کارآمد به شمار می‌رفت [۶۹]
دانشنامه اسلام، ذیل "Suk.۷
)، گو این‌که در شهرهای کوچک و روستاها نیز برپایی جمعه بازارهای محدودتر به عنوان نیازی هفتگی، معمول بوده است. [۷۰]
ابن خرداذبه، ج۱، ص ۱۸۹.
[۷۱]
محمد بن احمد مقدسی، ج۱، ص ۲۹.
[۷۲]
محمد بن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، ج ۱، ص ۲۶۷، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة،) بی تا (.
[۷۳]
قلقشندی، ج ۵، ص ۷.
۱۲ - برگزاری آیین‌ها در روز جمعهعلاوه بر این جنبه‌های عمومی، جمعه‌ها برای بعضی گروه‌ها یا در موقعیت‌های زمانی خاص نیز محمل برگزاری برخی آداب و آیین‌ها بود. ۱۲.۱ - آیین برخی شیعیان سامرابرای نمونه گروهی از شیعیان که معتقد بودند امام زمان ، در روز جمعه‌ای از سردابی در جامع سامرا ظهور خواهد کرد، هر جمعه بعد از نماز، اسبی ابلق را با زین مُطلّا بر در جامع می‌بردند تا مرکب امام باشد. [۷۴]
دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص ۵۴، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۳۸ ش.
[۷۵]
محمدابراهیم باستانی پاریزی، در شهرنی سواران، ج۱، ص ۵۳، تهران ۱۳۷۷ ش.
[۷۶]
محمدابراهیم باستانی پاریزی، کلاه گوشه نوشین روان مغ، ج۱، ص ۴۱۳ـ۴۱۴، تهران ۱۳۸۱ ش.
۱۲.۲ - آیین شیعیان کربلاهنوز زنان کربلایی هر عصر جمعه در زیارت‌گاهی موسوم به مقام المهدی در کنار نهرالحسینیه جمع می‌شوند، نذورات می‌پردازند، شمع می‌افروزند و عریضه‌های خود را بر کاغذی نوشته، در گلوله‌ای گِلین نهاده به داخل نهر می‌اندازند و مردان نیز صبح‌های جمعه در آن‌جا دعای ندبه می‌خوانند. [۷۷]
سلمان هادی طعمه، کربلا فی الذاکره، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۱، بغداد ۱۹۸۸.
۱۲.۳ - مراسمات مذهبیبرگزاری مجالس روضه‌خوانی یا ذکر مناقب امامان شیعه در روزها یا شب‌های جمعه در مساجد، حسینیه‌ها ، تکایا یا منازل اشخاص (که در افغانستان اختصاصاً جمعه‌خوانی نامیده می‌شود) نیز در میان شیعیان مرسوم است. [۷۸]
ویلیام فرانکلین، مشاهدات سفر از بن گال به ایران در سالهای ۱۷۸۷ـ ۱۷۸۶ میلادی، ج۱، ص ۵۷، ترجمه محسن جاویدان، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۷۹]
محمدحسین فرهنگ، ج۱، ص ۳۱۳، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان، قم ۱۳۸۰ ش.
[۸۰]
محمدحسین فرهنگ، ج۱، ص ۳۱۷، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان، قم ۱۳۸۰ ش.
[۸۱]
مظفرالدین قاجار، شاه ایران، ج۱، ص ۴۲، دومین سفرنامه مظفرالدین شاه به فرنگ، به تحریر فخرالملک، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۸۲]
مظفرالدین قاجار، شاه ایران، ج۱، ص ۱۱۹، دومین سفرنامه مظفرالدین شاه به فرنگ، به تحریر فخرالملک، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۸۳]
مظفرالدین قاجار، شاه ایران، ج۱، ص ۱۲۵، دومین سفرنامه مظفرالدین شاه به فرنگ، به تحریر فخرالملک، تهران ۱۳۶۲ ش.
۱۲.۴ - سفره حضرت خضردر برخی مناطق، در شب جمعه آخر سال، سفره حضرت خضر می‌چیدند؛ در آذربایجان و همدان ، شب جمعه ایام چارچار (چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز اول چله کوچک زمستان)، به نام شب خِدِر نبی بسیار محترم شمرده می‌شده است، برای این شب قاووتی از آرد گندم برشته و آرد نخودچی و عدسی بو داده تهیه می‌شد که به اعتقاد عوام، خضر با نشان گذاشتن بر روی این قاووت آن را متبرک می‌ساخت [۸۴]
جابر عناصری، «بهمن، ج۱، ص۶۸۰ـ۶۸۱، مظهر عقل اول و امشاسپند آشتی و نیک‌اندیشی»، چیستا، سال ۲، ش ۶ (بهمن ۱۳۶۱).
برای جمعه خضر در عراق به این منبع رجوع کنید [۸۵]
جورج حبیب، «خضرالیاس»، ج۱، ص ۳۲، التراث الشعبی، سال ۱، ش ۱۱ (ربیع‌الآخر ـ جمادی الاولی ۱۳۹۰).
[۸۶]
جورج حبیب، «خضرالیاس»، ج۱، ص ۳۴، التراث الشعبی، سال ۱، ش ۱۱ (ربیع‌الآخر ـ جمادی الاولی ۱۳۹۰).
).
۱۲.۵ - جمعه جارمعمولاً در نخستین جمعه پاییز یعنی یک هفته پیش از مراسم قالیشویان در امام‌زاده سلطان‌علی اردهال ، مراسم اعلام تاریخ برگزاری قالیشویان با عنوان جمعه جار در فین و کاشان برپا می‌شود، در دومین جمعه پاییز ، جمعه قالی ــ مراسم اصلی قالیشویان برگزار می‌شود و در جمعه سوم ــ جمعه نِشَلگی‌ها یا جمعه هفته قالی مردم دهکده نشلگ عزاداری می‌کنند. [۸۷]
علی بلوکباشی، قالیشویان: مناسک نمادین قالیشویی در مشهد اردهال، ج۱، ص ۳۸ـ۳۹، تهران ۱۳۷۹ ش.
[۸۸]
علی بلوکباشی، قالیشویان: مناسک نمادین قالیشویی در مشهد اردهال، ج۱، ص ۵۰، تهران ۱۳۷۹ ش.
[۸۹]
علی بلوکباشی، قالیشویان: مناسک نمادین قالیشویی در مشهد اردهال، ج۱، ص ۶۳، تهران ۱۳۷۹ ش.
[۹۰]
محمود روح‌الامینی، آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز، ج۱، ص ۱۷۰ـ ۱۷۳، تهران ۱۳۷۶ ش.
[۹۱]
محمود روح‌الامینی، آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز، ج۱، ص ۱۸۱ـ۱۸۲، تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۲.۶ - جمعة الوداعدر برخی مناطق، آخرین جمعه ماه رمضان ــ جمعة الوداع با انبوهی از آداب عامیانه دینی چون تهیه چل بسم‌اللّه ، دعانویسی برای رفع سیاه سرفه ، دفع سترونی ، عملیات بخت‌گشایی ، حلواپزان و جز آن‌ها همراه بوده است (در ایران [۹۲]
محمود کتیرائی، از خشت تا خشت، ج۱، ص۱۱۶، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۹۳]
احمد وکیلیان، رمضان در فرهنگ مردم، ج ۱، ص ۱۵۲ـ۱۵۳، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۹۴]
احمد شاملو، کتاب کوچه، ج ۱۱، ص۲۵۸، حرف ج، تهران ۱۳۸۱ ش.
در عراق. [۹۵]
سلمان هادی طعمه، کربلا فی الذاکره، ج۱، ص ۲۶۷، بغداد ۱۹۸۸.
).
۱۲.۷ - زیارت‌گاه‌های جمعگیبرخی مکان‌های مقدّس یا زیارت‌گاه‌ها تنها در شب‌ها یا روزهای جمعه به روی مردم باز می‌شد؛ نماز گزاردن در درون کعبه ، [۹۶]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج ۱، ص ۱۴۷ـ ۱۴۸، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
انتقال منبر شریف پیامبر به کنار دیوار کعبه ـ میان حجر الاسود و رکن عراقی به همراه پاره‌ای رفتارهای آیینی، [۹۷]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج ۱، ص ۱۷۳، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
بازکردن درهای مسجد امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در بصره صرفاً در روزهای جمعه، [۹۸]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج ۱، ص ۱۹۷، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
زیارت مصحف شریفی که عثمان به شام فرستاده بود و در خزانه مسجد دمشق نگهداری می‌شده و قسم خوردنِ اصحاب دعوا به این قرآن ، [۹۹]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج ۱، ص ۱۰۶، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
زیارت خرقه شریف نبوی در عثمانی [۱۰۰]
دانشنامه اسلام، ذیل "Khirka-yi Sh erif".
معمولاً در روزهای جمعه صورت می‌گرفت (برای نمونه‌ای از زیارت‌گاه‌های جمعگی در ایران به این منبع رجوع کنید. [۱۰۱]
جمال رضائی، بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، ج۱، ص ۱۳۸، به اهتمام محمود رفیعی، تهران ۱۳۸۱ ش.
).
۱۳ - جایگاه جمعه نزد صوفیانجمعه نزد صوفیان نیز بسیار ارجمند بود و به تعبیری [۱۰۲]
عمر بن محمد سهروردی، کتاب عوارف المعارف، ج۱، ص ۵۳۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
سالک باید محصول اعمال صالحه خود را که در طول ایام هفته انجام داده بود در روز جمعه می‌دروید.
۱۳.۱ - مجالس صوفیاناز مجالس ذکر جمعگی صوفیان که معمولاً « حضرت » نامیده می‌شود یا مجالس ذکر دیگر گروه‌های مذهبی پس از نماز جمعه، سماع مولویه پس از برگزاری نماز جمعه در استانبول و قاهره ، مثنوی‌خوانی در خانقاه‌های قونیه ، دعاخوانی جمعیِ صوفیان برای سلامتی پادشاه و حاکم و جز این‌ها گزارش‌های بسیار هست. [۱۰۳]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج ۱، ص ۳۰۱، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۰۴]
میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، ج۱، ص ۱۸، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۰۵]
علی بن محمد دخیل‌اللّه، التّجانیّة، ج۱، ص ۲۶۱، ریاض) ۱۴۰۱ (.
[۱۰۶]
دانشنامه اسلام، ذیل "Duruz".
[۱۰۷]
دانشنامه اسلام، ذیل "Hadra".
[۱۰۸]
دانشنامه اسلام، ذیل "Mawlawiyya l".
[۱۰۹]
دانشنامه اسلام، ذیل "Mawlawoyya ۵".
[۱۱۰]
دانشنامه اسلام، ذیل "Tidjaniyya".
۱۳.۲ - حضور در اجتماعبرخی زهاد و عباد ــ صوفی یا غیرصوفی نیز در طول ایام هفته در منازل یا خلوتخانه‌های خود انزوا پیشه می‌کردند و تنها در جمعه‌ها برای ادای نماز جمعه به میان مردم می‌آمدند. [۱۱۱]
عمر بن محمد سهروردی، کتاب عوارف المعارف، ج۱، ص ۲۲۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۱۲]
یحیی بن احمد باخرزی، اوراد الاحباب و فصوص الآداب، ج ۲، ص ۳۱۲، ج ۲: فصوص الآداب، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۱۱۳]
ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۵، ص۹.
[۱۱۴]
عبدالوهاب بن علی سبکی، ج ۶، ص ۵۰، ش۵۸۸، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۱۵]
عبدالوهاب بن علی سبکی، ج ۷، ص ۶۹، ش ۷۵۸، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۱۴ - رب روز جمعهدر معرفتِ اربابِ ساعات، باور بر این بوده که سیاره زهره ، رب روز جمعه است. [۱۱۶]
ابوریحان بیرونی، کتاب‌البیرونی فی تحقیق ماللهند، ج۱، ص ۱۷۱، حیدرآباد دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
[۱۱۷]
اخوان‌الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ج ۱، ص ۱۲۵، بیروت: دارصادر،) بی تا (.
[۱۱۸]
محمود روح‌الامینی، آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز، ج۱، ص ۱۹۷ـ ۱۹۹، تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۵ - جایگاه جمعه در علوم غریبهبنا بر سنّت، در کتاب‌های علوم غریبه اسلامی که به اخبار و روایاتِ منقول از قول پیامبر و امامان ، بسیار وابسته‌اند، مجموعه‌ای از تفأل‌های خیر برای این روز یاد شده است: عقد و تزویج ، خرید و فروش گاو و گوسفند و استر ، نوبریدن و نوپوشیدن، حجامت و دارو خوردن و... [۱۱۹]
کلیات مجمع الدعوات کبیر،) بمبئی ۱۳۷۶ (، ج۱، ص ۳۲۹، چاپ افست تهران ۱۳۳۵ ش.
[۱۲۰]
کتاب جامع‌الدعوات، چاپ عبداللّه طهرانی، ج۱، ص ۳۵، بمبئی: مطبع نادری، ۱۳۴۱.
۱۶ - جایگاه جمعه در فرهنگ عوامبا این حال طبیعی است که باورهای عامیانه دینی مسلمانان در چارچوب روایات صحیح محدود نمانده است. ۱۶.۱ - باورهای مخالف با روایاتجمعه در فرهنگ عوام نیز موضوعِ باورهای مختلف و در بسیاری موارد، مغایر با این دسته از روایات شده است؛ مثلاً برخلاف احادیثی که در آن‌ها جمعه سخت مبارک دانسته و گفته شده که در این روز، ساعتی سعد هست که در آن هر دعای خیری برآورده خواهد شد [۱۲۱]
سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابیداود، ج ۱، ص ۲۷۵ـ۲۷۶، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید،) قاهره، بی تا (، چاپ افست) بیروت، بی تا (.
[۱۲۲]
ابن شعبه، تحف العقول عن آل‌الرسول، ج۱، ص ۱۰۶، بیروت ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
برخی عوام معتقدند در روز جمعه ساعتی نحس هست و ازاین‌رو هیچ کار مهمی را نباید در این روز آغاز کرد. [۱۲۳]
علی جندی، «یوم‌الجمعة: یوم سعد و یمن و عید»، ج۱، ص ۱۱۵، مجلة الازهر، سال ۴۷، ش ۱۱ (محرّم ۱۳۹۵).
جندی در مقاله‌ای که در رد این باور نوشته، منشأ آن را در باور مسیحیان به این که عیسی در روز جمعه به صلیب کشیده شده، دانسته است. [۱۲۴]
علی جندی، «یوم‌الجمعة: یوم سعد و یمن و عید»، ج۱، ص ۱۲۰، مجلة الازهر، سال ۴۷، ش ۱۱ (محرّم ۱۳۹۵).
۱۶.۲ - هشدارهای عوام درباره جمعهنمونههایی از تَشاؤم‌ها و هشدارهای عوام در باره جمعه این‌هاست: جمعه «سنگین» است و کارها در این روز به کندی به انجام می‌رسند، [۱۲۵]
محمد اسدیان خرم‌آبادی، محمدحسین باجلان فرخی، ج۱، ص ۲۱۹، و منصور کیائی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران ۱۳۵۸ ش.
در روز جمعه نباید حجامت کرد و کَرِه گرفت، جمعه برای آغاز مسافرت یا عزیمت مهمان از خانه میزبان، شگون ندارد، [۱۲۶]
صادق هدایت، نیرنگستان، ج۱، ص ۱۸۵، تهران ۱۳۴۲ ش.
نگه داشتن جسد میت در روز جمعه تا دفن آن در روز بعد، نامیمون است، [۱۲۷]
یاکوب ادوارد پولاک، سفرنامه پولاک، ج۱، ص ۲۴۸، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۱۲۸]
احمد شاملو، کتاب کوچه، ج ۱۱، ص ۲۵۸، حرف ج، تهران ۱۳۸۱ ش.
اصلاح کردن و آرایش ، رخت شستن، تقسیم گله ، چیدن پشم گوسفندان و تشکیل جلسه در این روز، بدشگون است [۱۲۹]
صادق هدایت، نیرنگستان، ج۱، ص ۸۴، تهران ۱۳۴۲ ش.
[۱۳۰]
صادق هدایت، نیرنگستان، ج۱، ص۸۶، تهران ۱۳۴۲ ش.
[۱۳۱]
احمد شاملو، کتاب کوچه، ج ۱۱، ص ۲۵۸، حرف ج، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۱۳۲]
جعفر شهری باف، طهران قدیم، ج ۱، ص ۴۹۶، تهران ۱۳۸۱ ش.
(برای نمونه‌هایی از نبایدهای روز جمعه که بیشتر جنبه اخلاقی داشته‌اند، مثلاً کراهت خوردن پیاز در شبِ جمعه به این منابع رجوع کنید. [۱۳۳]
کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس‌نامه، ج۱، ص۷۰، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۱۳۴]
ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ج۱، ص۶۳۰ـ۶۳۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
).
۱۶.۳ - گناه در شب جمعههمچنین برخی عوام ، گناه کردن در شب جمعه را مستوجب کیفری مضاعف می‌دانستند. ۱۶.۴ - خوش‌بینی‌های مردمنمونههایی از خوش‌بینی‌های مردم در باره روز جمعه نیز این‌هاست: چیدنِ ناخن‌ها در روز جمعه بیماری را دور می‌دارد و ثروت می‌آورد، [۱۳۵]
زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرایب الموجودات (تحریر فارسی)، ج۱، ص ۶۶ـ۶۷، چاپ نصراللّه سبوحی،) تهران (۱۳۶۱ ش.
[۱۳۶]
جمال رضائی، بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، ج۱، ص ۶۳۶، به اهتمام محمود رفیعی، تهران ۱۳۸۱ ش.
بچه‌ای که نطفه‌اش در شب جمعه بسته شود، خطیب می‌شود، [۱۳۷]
کتاب جامع‌الدعوات، چاپ عبداللّه طهرانی، ج۱، ص ۱۱۱، بمبئی: مطبع نادری، ۱۳۴۱.
[۱۳۸]
محمود کتیرائی، ج۱، ص ۲۴۲، پانویس ۲، از خشت تا خشت، تهران ۱۳۷۸ ش.
مولود روز جمعه، عمری دراز خواهد یافت و مبارک قدم خواهد بود، [۱۳۹]
کلیات مجمع الدعوات کبیر،) بمبئی ۱۳۷۶ (، ج۱، ص ۳۲۹، چاپ افست تهران ۱۳۳۵ ش.
در شب جمعه، گرگ به گله نمی‌زند و مال را دزد نمی‌برد، [۱۴۰]
محمد اسدیان خرم‌آبادی، محمدحسین باجلان فرخی، ج۱، ص ۲۱۹، و منصور کیائی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران ۱۳۵۸ ش.
و ارواح مردگان شب‌های جمعه آزاد می‌شوند و به خانواده‌هایشان سر می‌زنند. [۱۴۱]
ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ج۱، ص ۲۲۵، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۴۲]
صادق هدایت، نیرنگستان، ج۱، ص ۶۳، تهران ۱۳۴۲ ش.
[۱۴۳]
صادق هدایت، نیرنگستان، ج۱، ص ۶۸، تهران ۱۳۴۲ ش.
[۱۴۴]
صادق هدایت، نیرنگستان، ج۱، ص ۷۰، تهران ۱۳۴۲ ش.
[۱۴۵]
صادق هدایت، نیرنگستان، ج۱، ص ۸۵، تهران ۱۳۴۲ ش.
[۱۴۶]
جعفر شهری باف، طهران قدیم، ج ۳، ص ۲۷۶، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۱۴۷]
احمد شاملو، کتاب کوچه، ج ۱۱، ص ۲۵۸، حرف ج، تهران ۱۳۸۱ ش.
۱۶.۵ - عملیات بختگشائیبرخی دیگر از باورهای عامیانه در باره جمعه، با عملیات ویژه حاجت‌خواهی همراه‌اند؛ در تهران قدیم ، زنان و دختران برای بخت‌گشایی و نذر ، شب‌های جمعه به سراغ توپ مروارید رفته بر آن دخیل می‌بستند. [۱۴۸]
جعفر شهری باف، طهران قدیم، ج ۱، ص ۷۶، تهران ۱۳۸۱ ش.
(برای موارد دیگری از عملیات بخت‌گشایی در جمعه‌ها در اصفهان و یزد به این منبع رجوع کنید [۱۴۹]
ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ج۱، ص ۸۹ـ۹۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
).
۱۶.۶ - سفره حضرت رقیهچیدنِ سفره حضرت رقیه در سه شب جمعه متوالی و تهیه و نذر آجیل مشکل‌گشا در سه، پنج یا هفت شب جمعه آخر ماه [۱۵۰]
جعفر شهری باف، طهران قدیم، ج ۱، ص ۱۴۱، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۱۵۱]
ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ج۱، ص ۵۹، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۵۲]
ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ج۱، ص ۷۰ـ۷۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۵۳]
ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ج۱، ص ۷۴، تهران ۱۳۶۳ ش.
و نذرِ چهل صبح جمعه زیارت حضرت عبدالعظیم در ری [۱۵۴]
جعفر شهری باف، طهران قدیم، ج ۳، ص ۴۴۶، تهران ۱۳۸۱ ش.
برای حصول حاجات، بسیار سودمند دانسته می‌شد.
۱۶.۷ - تعبیرخوابدر علم تعبیر خواب ، باور بر آن بود که اگر کسی جمعه را به خواب ببیند یا ببیند که نماز جمعه می‌خواند، تعبیرش آن است که امورش اصلاح گردد و برکت یابد و کار او از سختی به آسانی گراید یا به سفری پر برکت برود. [۱۵۵]
ابن سیرین، تفسیر الاحلام‌الکبیر، ج۱، ص ۶۲، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۱۵۶]
عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی، تعطیر الانام فی تعبیرالمنام، ج ۱، ص ۱۰۶ـ۱۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۸.
هم‌چنین اعتقاد بر این بود که جمعه در قیامت ، برای کسانی که آن را ارج می‌نهند به صورتِ جوانی زیبا متجسم خواهد شد. ۱۶.۸ - نمونه‌های دیگربرای نمونه‌هایی از حضور جمعه در تعاویذ ، طلسمات و عملیات جادویی [۱۵۷]
ابن بسطام (حسین بن بسطام) و ابن بسطام (عبداللّه بن بسطام)، طب‌الائمّة، ج۱، ص ۱۸۳ـ۱۸۴، چاپ محسن عقیل، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۱۵۸]
کتاب جامع‌الدعوات، چاپ عبداللّه طهرانی، ج۱، ص ۱۸۴، بمبئی: مطبع نادری، ۱۳۴۱.
[۱۵۹]
کتاب جامع‌الدعوات، چاپ عبداللّه طهرانی، ج۱، ص ۲۲۴، بمبئی: مطبع نادری، ۱۳۴۱.
[۱۶۰]
باقر بن عثمان بخاری، جواهرالاولیا، ج۱، ص ۴۳ـ۴۴، تصحیح و تحشیه و مقدمه غلام سرور، اسلام‌آباد ۱۳۵۵ ش.
[۱۶۱]
باقر بن عثمان بخاری، جواهرالاولیا، ج۱، ص ۴۸، تصحیح و تحشیه و مقدمه غلام سرور، اسلام‌آباد ۱۳۵۵ ش.
و در هواشناسی عامیانه، [۱۶۲]
سعید بن هبة اللّه قطب راوندی، قصص انبیاء، ج۱، ص ۲۳۴، چاپ غلامرضا عرفانیان یزدی، مشهد ۱۴۰۹.
[۱۶۳]
محمد اسدیان خرم‌آبادی، محمدحسین باجلان فرخی، ج۱، ص ۱۴۵، و منصور کیائی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۱۶۴]
فریده یوسفی، فرهنگ و آداب و رسوم سوادکوه، ج۱، ص ۱۹۹،) ساری) ۱۳۸۰ ش.
و در ضرب‌المثل‌ها به این منابع رجوع کنید [۱۶۵]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، التمثیل و المحاضرة، ذیل «کلب»، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱.
[۱۶۶]
علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، ج ۲، ص ۵۸۶، تهران ۱۳۵۲ ش.
برای برخی باورهای دیگر به این منابع رجوع کنید. [۱۶۷]
جلال آل‌احمد، اورازان، ج۱، ص ۴۶، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۱۶۸]
احمد شاملو، کتاب کوچه، ج ۱۱، ص۲۵۷ـ ۲۵۹، حرف ج، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۱۶۹]
محمدابراهیم باستانی پاریزی، کلاه گوشه نوشین روان مغ، ج۱، ص ۳۸۵، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۱۷۰]
دانشنامه اسلام، ذیل "Al-Khadir".
۱۷ - فهرست منابع(۷۱) جلال آل‌احمد، اورازان، تهران ۱۳۷۸ ش. (۷۲) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت ۱۹۶۵. (۷۳) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۷۴) ابن بسطام (حسین بن بسطام) و ابن بسطام (عبداللّه بن بسطام)، طب‌الائمّة، چاپ محسن عقیل، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۷۵) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۷۶) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۷۷) ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۷۸) ابن خرداذبه. (۷۹) ابن سیرین، تفسیر الاحلام‌الکبیر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸. (۸۰) ابن شعبه، تحف العقول عن آل‌الرسول، بیروت ۱۳۹۴/۱۹۷۴. (۸۱) ابن صاحب الصلاة، المنّ بالامامة: تاریخ بلاد المغرب و الاندلس فی عهد الموحدین، چاپ عبدالهادی تازی، بیروت ۱۹۸۷. (۸۲) ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۸۳) ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۸۴) ابوالفرج اصفهانی. (۸۵) علی بن محمد ابوحیان توحیدی و احمد بن علی مسکویه، الهوامل و الشوامل، چاپ احمد امین و احمد صقر، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱. (۸۶) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابیداود، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید،) قاهره، بی تا (، چاپ افست) بیروت، بی تا (. (۸۷) ابوریحان بیرونی، کتاب‌البیرونی فی تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸. (۸۸) احمد بن عبداللّه ابونعیم، کتاب ذکر اخبار اصبهان، چاپ سون ددرینگ، لیدن ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ افست تهران) بی تا (. (۸۹) اخوان‌الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، بیروت: دارصادر،) بی تا (. (۹۰) محمد بن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة،) بی تا (. (۹۱) محمد اسدیان خرم‌آبادی، محمدحسین باجلان فرخی، و منصور کیائی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران ۱۳۵۸ ش. (۹۲) یحیی بن احمد باخرزی، اوراد الاحباب و فصوص الآداب، ج ۲: فصوص الآداب، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ ش. (۹۳) محمدابراهیم باستانی پاریزی، در شهرنی سواران، تهران ۱۳۷۷ ش. (۹۴) محمدابراهیم باستانی پاریزی، شمعی در طوفان، تهران ۱۳۷۸ ش. (۹۵) محمدابراهیم باستانی پاریزی، کلاه گوشه نوشین روان مغ، تهران ۱۳۸۱ ش. (۹۶) باقر بن عثمان بخاری، جواهرالاولیا، تصحیح و تحشیه و مقدمه غلام سرور، اسلام‌آباد ۱۳۵۵ ش. (۹۷) علی بلوکباشی، قالیشویان: مناسک نمادین قالیشویی در مشهد اردهال، تهران ۱۳۷۹ ش. (۹۸) یاکوب ادوارد پولاک، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران ۱۳۶۱ ش. (۹۹) عبدالملک بن محمد ثعالبی، التمثیل و المحاضرة، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۳۸۱/۱۹۶۱. (۱۰۰) عمرو بن بحر جاحظ، البخلاء، چاپ طه حاجری، قاهره) ۱۹۷۱ (. (۱۰۱) عمرو بن بحر جاحظ، رسائل الجاحظ، چاپ حسن سندوبی،) قاهره (۱۳۵۲/۱۹۳۳. (۱۰۲) عبدالرحمان جبرتی، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، بیروت: دارالجیل،) بی تا (. (۱۰۳) جووانی فرانچسکو جملی کارری، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ،) تبریز (۱۳۴۸ ش. (۱۰۴) نینا جمیل، الطعام فی الثقافة العربیة، لندن ۱۹۹۴. (۱۰۵) علی جندی، «یوم‌الجمعة: یوم سعد و یمن و عید»، مجلة الازهر، سال ۴۷، ش ۱۱ (محرّم ۱۳۹۵). (۱۰۶) محمد بن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتاب، چاپ عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره ۱۳۵۷/۱۹۳۸. (۱۰۷) جورج حبیب، «خضرالیاس»، التراث الشعبی، سال ۱، ش ۱۱ (ربیع‌الآخر ـ جمادی الاولی ۱۳۹۰). (۱۰۸) عبدالرزاق حسنی، «الاعیاد الدینیة لدی الطائفة الیزیدیة»، همان، سال ۴، ش ۷ (۱۹۷۳). (۱۰۹) لحد خاطر، العادات و التقالید اللبنانیة، بیروت ۲۰۰۲. (۱۱۰) علی بن محمد دخیل‌اللّه، التّجانیّة، ریاض) ۱۴۰۱ (. (۱۱۱) گاسپار دروویل، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدّم، تهران ۱۳۶۷ ش. (۱۱۲) دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، چاپ محمد رمضانی، تهران ۱۳۳۸ ش. (۱۱۳) علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، تهران ۱۳۵۲ ش. (۱۱۴) جمال رضائی، بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، به اهتمام محمود رفیعی، تهران ۱۳۸۱ ش. (۱۱۵) محمود روح‌الامینی، آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز، تهران ۱۳۷۶ ش. (۱۱۶) حبیب زیات، «ایام السبوت بدمشق فی عهدالعباسیین»، المشرق، سال ۳۶ (اذار ۱۹۳۸). (۱۱۷) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۱۱۸) عمر بن محمد سهروردی، کتاب عوارف المعارف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۲۰) گارسیا د سیلوا ای فیگروا، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروآ سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۲۱) احمد شاملو، کتاب کوچه، حرف ج، تهران ۱۳۸۱ ش. (۱۲۲) آنتونی شرلی و ربرت شرلی، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه آوانس، چاپ علی دهباشی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۲۳) ابراهیم شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۲۴) جعفر شهری باف، طهران قدیم، تهران ۱۳۸۱ ش. (۱۲۵) هلال بن محسن صابی، الوزراء، او، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، قاهره ۱۹۵۸. (۱۲۶) محمدعلی صائب، دیوان، چاپ محمد قهرمان، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۷۰ ش. (۱۲۷) طبری، تاریخ طبری (بیروت). (۱۲۸) سلمان هادی طعمه، کربلا فی الذاکره، بغداد ۱۹۸۸. (۱۲۹) ابوالفضل بن مبارک علامی، اکبرنامه، چاپ آغا احمدعلی، کلکته ۱۸۷۷ـ۱۸۸۶. (۱۳۰) جابر عناصری، «بهمن، مظهر عقل اول و امشاسپند آشتی و نیک‌اندیشی»، چیستا، سال ۲، ش ۶ (بهمن ۱۳۶۱). (۱۳۱) کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس‌نامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۵۲ ش. (۱۳۲) میخائیل عواد، «العطلة الاسبوعیة فی الدولة العباسیة»، مجلة المجمع العلمی العربی، ج ۱۸، ش ۱ و ۲ (ذیحجه ۱۳۶۱ و محرّم ۱۳۶۲). (۱۳۳) ویلیام فرانکلین، مشاهدات سفر از بن گال به ایران در سالهای ۱۷۸۷ـ ۱۷۸۶ میلادی، ترجمه محسن جاویدان، تهران ۱۳۵۸ ش. (۱۳۴) محمد قاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی)،) لکهنو (: مطبع منشی نولکشور،) بی تا (. (۱۳۵) محمدحسین فرهنگ، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان، قم ۱۳۸۰ ش. (۱۳۶) زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرایب الموجودات (تحریر فارسی)، چاپ نصراللّه سبوحی،) تهران (۱۳۶۱ ش. (۱۳۷) سعید بن هبة اللّه قطب راوندی، قصص انبیاء، چاپ غلامرضا عرفانیان یزدی، مشهد ۱۴۰۹. (۱۳۸) قلقشندی. (۱۳۹) کتاب جامع‌الدعوات، چاپ عبداللّه طهرانی، بمبئی: مطبع نادری، ۱۳۴۱. (۱۴۰) محمود کتیرائی، از خشت تا خشت، تهران ۱۳۷۸ ش. (۱۴۱) کلیات مجمع الدعوات کبیر،) بمبئی ۱۳۷۶ (، چاپ افست تهران ۱۳۳۵ ش. (۱۴۲) مردان فرخ، چهار باب از کتاب شکندگمانی ویچار: گزارش گمان شکنی، چاپ صادق هدایت، تهران ۱۹۴۳. (۱۴۳) مظفرالدین قاجار، شاه ایران، دومین سفرنامه مظفرالدین شاه به فرنگ، به تحریر فخرالملک، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۴۴) محمد بن احمد مقدسی. (۱۴۵) مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲. (۱۴۶) احمد بن محمد مقّری، نفح‌الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۸. (۱۴۷) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۸ ش. (۱۴۸) عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی، تعطیر الانام فی تعبیرالمنام، چاپ افست قم ۱۳۷۸. (۱۴۹) محمدرفیع واعظ قزوینی، دیوان، چاپ حسن سادات ناصری،) تهران (۱۳۵۹ ش. (۱۵۰) احمد وکیلیان، رمضان در فرهنگ مردم، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش. (۱۵۱) صادق هدایت، نیرنگستان، تهران ۱۳۴۲ ش. (۱۵۲) فریده یوسفی، فرهنگ و آداب و رسوم سوادکوه،) ساری) ۱۳۸۰ ش. (۱۵۳) دانشنامه اسلام؛ ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمعه در فرهنگ اسلامی»، شماره۴۸۶۴. رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | فضیلت ایام
|